Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub więcej osób. Kodeks cywilny (dalej: KC) określa porządek dziedziczenia ustawowego, w szczególności wskazuje kto, w jakiej kolejności i w jakim udziale jest powołany do spadku. Sporządzenie testamentu pozwala na dysponowanie majątkiem na wypadek śmierci w inny sposób niż wynikający z przepisów KC. Swoboda testowania doznaje jednak ograniczenia w postaci instytucji zachowku, która chroni najbliższe osoby spadkodawcy przed skutkami niekorzystnych dla nich rozrządzeń testamentowych (art. 991 – 1011 KC).

Czym jest zachowek?

Najogólniej – zachowek to rozwiązanie ochronne, pozwalające określonym osobom, należącym do kręgu spadkobierców ustawowych i pominiętym w testamencie, na dochodzenie od spadkobierców testatora (spadkodawcy, który sporządził testament) roszczeń o zapłatę sum pieniężnych potrzebnych do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Nie prowadzi to jednak to bezskuteczności testamentu, wszelkie rozrządzenia pozostają w mocy.

Komu należy się zachowek?

Do zachowku uprawnieni są jedynie zstępni (dzieci, wnuki, itd.), małżonek i rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy (art. 991 § 1 KC). Do uprawnionych należą również osoby przysposobione przez spadkodawcę i ich zstępni (art. 936 § 1 i art. 937 pkt 1 KC) oraz jego przysposabiający, czyli osoby, które go adoptowały (art. 936 § 1 i art. 937 pkt 3 KC). Warto pamiętać, że obowiązuje kolejność dziedziczenia, np. rodzice dziedziczą w braku zstępnych spadkodawcy (art. 932 § 1 KC). Na liście nie ma jego rodzeństwa i dalszych krewnych!

Czy zobowiązanym z tytułu zachowku jest jedynie spadkobierca?

Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, w dalszej kolejności przysługuje mu roszczenie wobec zapisobiercy windykacyjnego (art. 999¹ KC), a następnie wobec:

• osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art. 1000 § 1 KC),
• fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku (art. 1000 § 4 KC),
• osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku (art. 1000 § 5 KC).

Jak obliczyć zachowek? Jakiej kwoty można dochodzić?

Uprawniony może dochodzić kwoty pieniężnej stanowiącej równowartość części udziału spadkowego, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym: 2/3 wartości w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy i małoletnich zstępnych, w pozostałych wypadkach – 1/2 wartości tego udziału (art. 991 § 1 KC). Ustalenie wysokości wspomnianej kwoty wymaga dokonania wielu obliczeń i ustaleń faktycznych, ustalenia czystej wartości spadku i uwzględnienia ograniczeń odpowiedzialności zobowiązanych. Ostatecznie o wszystkim zadecyduje sąd, o ile strony sporu nie dojdą do porozumienia.

Kiedy uprawnionemu przysługuje roszczenie o zachowek?

Zgodnie z art. 991 § 2 KC wyłącznie w sytuacji, gdy nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci:

• uczynionej przez spadkodawcę darowizny,
• powołania do spadku,
• zapisu,
• świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Czy istnieją wyłączenia uprawnienia do zachowku?

Roszczenie nie przysługuje:

• osobom traktowanym tak jakby nie dożyły otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy): które zrzekły się dziedziczenia (i ich zstępnym, jeżeli obejmuje ich zrzeczenie), zostały uznane za niegodne lub odrzuciły spadek przypadający im z ustawy,
• osobom wydziedziczonym w testamencie z przyczyn określonych w art. 1008 KC (jednak zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę – art. 1011 KC),
• małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia w trybie art. 940 KC.

Na czym polega doliczenie darowizn przy obliczaniu zachowku?

Wysokość zachowku ustala się poprzez pomnożenie ułamka odpowiadającego 2/3 lub 1/2 części udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, przez wartość pieniężną spadku. Zgodnie z art. 993 KC do spadku dolicza się:

• darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę,
• fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie,
• mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.

Nie oznacza to jednak, że wszystkie darowizny podlegają zaliczeniu – w art. 994 KC przewidziano kilka wyjątków.

Czy roszczenie o zachowek przysługuje również przy braku testamentu?

Tak, wynika to z zasady doliczania darowizn. W przypadku dziedziczenia ustawowego może się okazać, że spadkodawca poczynił przed śmiercią darowizny, które zmniejszyły majątek spadkowy na tyle, że uprawnionemu przypadnie mniej niż wynosi jego zachowek.

Czy roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu?

Zgodnie z art. 1002 KC roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Czy roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu?

Tak, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 KC). Zgodnie z art. 1007 § 2, 3 i 4 KC wspomniany termin rozpoczyna bieg od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) w przypadku roszczeń przeciwko:

• osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny,
• fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego,
• osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

 

Stan prawny: 18.01.2025r.